De zachte zeewind waait over het golvende Wieringse landschap. Op een iets hoger gelegen locatie verrijst de stoere kerk van het dorpje Oosterland. Een zeldzaam voorbeeld van een zuiver romaanse kerk. Of bedriegt de schijn hier?
Wieringen is al eeuwen een prettige woonplaats voor mensen vanwege de hoge ligging. De stuwwallen uit de voorlaatste ijstijd hebben het landschap een golvend karakter gegeven en het lag daardoor veilig voor stormvloeden. Wieringen telde in de middeleeuwen dan ook maar liefst vier kerken. Drie ervan zijn in meer of mindere mate compleet overgebleven uit die periode. Die van het dorpje Oosterland, op het oostelijke deel van het voormalige eiland, toont ons nog goed zijn middeleeuwse karakter.
De kerk
De kerk staat midden in het dorpje op een verhoging, omgeven door een ommuurd kerkhof. Al vanaf de snelweg is het kenmerkende gebouw goed te zien.
De tufstenen robuustheid van de Michaëlskerk in het zilte landschap doet bijna Fries aan. Zo vreemd is dat wellicht niet: tot in de vroege middeleeuwen behoorde Wieringen tot het Friese land.
De kerk bestaat geheel uit tufsteen. Dit vulkanische gesteente kwam uit Duitsland en werd tot ongeveer 1200 veel gebruikt voor de bouw van kerken en kastelen. Het wijst doorgaans op hoge ouderdom: in de loop van de 12e eeuw herontdekte men het vervaardigen van bakstenen en langzamerhand is dat bouwmateriaal gaan overheersen in de bouw van kerken.
Zoals de meeste romaanse kerken doet ook deze kerk stevig aan. De muren van het schip van de kerk zijn versierd met spaarvelden waar kleine, hooggeplaatste vensters in geplaatst zijn. De zuidzijde kent negen van zulke spaarvelden, de noordmuur heeft er vijf. Een dergelijke versiering wijst vaak op belangrijke bisschoppelijke banden en zijn in dit geval vermoedelijk geïnspireerd door kerken in Utrecht, waar de bisschop zetelde. De muren van het schip zijn maar liefst bijna een meter dik, maar niet van massief tufsteen. Alleen de binnen en de buitenzijde zijn gemetseld, de tussenruimte is opgevuld met veldkeien en mortel.
De toren bestaat uit vlakke, tufstenen muren met een geheel gemetselde spits. Gemetselde spitsen zijn relatief zeldzaam: in de omgeving heeft alleen Hippolytushoef een dergelijke spits. Andere voorbeelden in de buurt zijn de kerk van Harich aan de overkant van het IJsselmeer en op iets grotere afstand Uitgeest en Heemskerk. Aan elke zijde van de toren staan twee klankgaten. Inwendig is de toren gebouwd van baksteen: de tufstenen vinden we alleen aan de buitenzijde.
Het koor aan de oostzijde van de kerk is smaller dan het schip maar heeft dezelfde versieringen met spaarvelden en een halfronde sluiting, geheel in romaanse stijl.
Historie
In de 9e eeuw waren de gebieden die nu Nederland heten in de ban van de Noormannen. Hun woeste plundertochten noopten zelfs de bisschop Hunger om te vluchten uit het zo veilige Utrecht. Toen er zo’n 70 jaar later een wat rustiger periode aanbrak keerde ook de bisschop weer terug. In deze periode probeerde iedereen zijn eigendommen van vòòr de Vikinginvallen veilig te stellen. Zo ook de bisschop van Utrecht, die een goederenregister samenstelde met alle bezittingen die zijn kerk, de Sint Maarten, bezat. Dit register vormt voor ons een bijzonder belangrijke bron van plaatsnamen en kerken van vòòr het jaar 1000.
In dit register wordt ook Wieringen genoemd:
In UUiron due partes tocius terre sancti Martini, cum ecclesiis utriusque terre; et in Uaroht similiter.
dit betekent ongeveer:
Op Wieringen behoren twee delen van het gehele land aan Sint Maarten, samen met de kerken van beide landen; en voor Varoth (= wellicht Vatrop, een buurtschap bij Oosterland) geldt hetzelfde.
Dit is de vroegste vermelding van kerken op Wieringen, er zijn er dan dus (in ieder geval) twee. Of hiermee ook de kerk van Oosterland wordt bedoeld is niet duidelijk.
Op basis van bouwkundig onderzoek kan men de huidige kerk van Oosterland dateren in de 12e eeuw. De toren is iets jonger dan de kerk en dateert uit de 12e of 13e eeuw.
Archeologisch onderzoek ter plaatste heeft interessante informatie naar boven gehaald. Zo is de toren van de kerk vrij vlot na de bouw vervangen door een nieuw exemplaar, de huidige toren. De eerste toren was in de kerk gebouwd en vormde een zogenaamd ‘gereduceerd westwerk’: een ingebouwde toren met vaak een kapel of galerij die naar het schip toe geopend waren. Met name in Fryslân en Groningen zijn veel van dergelijke westwerken gebouwd. Opvallend is hierbij dat deze kerken vaak een relatie met de aartsengel Michaël hebben. Blijkbaar was het westwerk toch niet naar wens of kreeg men bouwkundige problemen, want de toren is mogelijk nog in dezelfde eeuw vervangen door de huidige, voorgebouwde westtoren.
In de 13e eeuw werd het oude, romaanse koor van de kerk vervangen door een nieuw gotisch koor van baksteen. In 1828 werd dit koor afgebroken en niet vervangen. In 1886 werd de kerk grondig gerestaureerd door Pierre Cuypers – hierbij werden onder andere grote delen van de muur voorzien van een nieuwe bekleding van tufsteen. In 1910 werden de oude, kleine vensters vergroot.
Duidelijk is in ieder geval dat de kerk dus niet ongeschonden de eeuwen doorgekomen is. Hoe kan het dan dat de kerk tegenwoordig zo’n uniform romaanse indruk wekt? Dat is het resultaat van een restauratie uit het begin van de jaren 90 van de 20e eeuw. De vensters werden toen weer verkleind en de restauratie van Cuypers werd voor een deel weer ongedaan gemaakt. Met het vrijkomende materiaal daarvan werd het oude romaanse koor gereconstrueerd op basis van teruggevonden fundamenten. Ook herstelde men de oorspronkelijke crypte, waarvan ook sporen waren teruggevonden bij het onderzoek aan de kerk. Een crypte of krocht is een ondergrondse ruimte in een kerk waarin men relieken bewaarde of belangrijke mensen begroef.
Het resultaat van deze werkzaamheden is dus de huidige kerk, teruggerestaureerd na een bewogen geschiedenis. Hoewel dus niet geheel oorspronkelijk, biedt de kerk wel een mooie kijk op hoe vele romaanse kerken er vroeger uitgezien hebben.
Legenden
De mystieke omgeving van de oude kerk heeft ook de inwoners van Wieringen door de eeuwen heen geïnspireerd tot prachtige legenden die over de kerk verteld werden.
Zo vertelt men bijvoorbeeld een apart verhaal over de ingang in de kerk. Middeleeuwse dorpskerken hadden vaak twee ingangen, eentje aan de zuidzijde en één aan de noordkant. In Oosterland was de noordingang een stuk lager dan die aan de tegenovergestelde kant. Deze ingang werd het noormannenpoortje genoemd. Als een heidense Viking of Noorman door dit poortje de kerk binnen kwam, moest hij bukken om zijn hoofd niet te stoten. Onbewust boog hij dan dus ‘gedwongen’ ook bij binnenkomst voor het altaar van de kerk.
Een andere verklaring is juist dat de kerkgangers bij het naar buiten gaan door de noordingang moesten buigen voor de Noormannenhoofdman.
Overigens werd de noordingang vroeger voor de vrouwen gebruikt om de kerk te betreden, de zuidingang was bedoeld voor de mannen. Wellicht dat de oorsprong van het verschil in hoogte te vinden is in het gemiddelde lengteverschil tussen mannen en vrouwen.
Een ander hardnekkig verhaal is die van een ondergrondse gang die de kerk van Oosterland met het voormalige klooster van Vatrop, een buurtschap bij Oosterland, met elkaar verbond. Het klooster is reeds lang verdwenen, als deze al ooit bestaan heeft want de locatie is onbekend. In de 19e eeuw wisten bejaarden nog te vertellen over brokstukken en zelfs gewelven van dit klooster maar in oude documenten komt het niet voor.
De gang is nooit teruggevonden en gezien de afstand van de kerk tot Vatrop zou het wel een bijzonder lange onderaardse gang geweest moeten zijn.
Heidens heiligdom?
Tijdens de restauratie van de kerk vond men de resten terug van de crypte van de oude kerk. Onder deze crypte kwam men een stapel zwerfkeien tegen van wel een meter dik. Voor een fundering was dit veel te zwaar uitgevoerd, dus wat was de functie van een dergelijke stapel? Zouden het resten kunnen zijn van een veel ouder heiligdom op deze plek, nog voor de komst van het christendom?
Bewijzen hiervoor zijn niet gevonden. Wel is bekend dat er op Wieringen al zeer vroeg kerken waren en de oudste kerken werden nogal eens gebouwd op plekken waar voordien een heidens heiligdom was. Ook bevestigen recente schatvondsten de oude verhalen dat er ooit Noormannen op Wieringen geleefd hebben. Zij zullen ook wel hun plekken hebben gehad waar zij hun heidense geloof beleefden. Was Oosterland het centrum van een voorchristelijke cultus? Wie zal het zeggen…
Uitstraling
De kerk van Oosterland en zijn omgeving kennen een mystieke uitstraling. De vele verhalen die er de ronde doen versterken dit nog eens: Oosterland is een bijzondere plek. Volgens mensen die onderzoek doen naar aardenergieën is de kerk van Oosterland gebouwd op een sterk leycentrum of krachtplaats. Zo’n centrum bevond zich op de kruising van zogenaamde leylijnen die als kaarsrechte energiebanen door het landschap lopen. Eén van de sterkste lijnen die door Oosterland loopt is de zogenaamde Michaëlslijn. Volgens sommigen loopt deze energiebaan helemaal van Santiago de Compostela naar Archangelsk, een plaats in Rusland. Opvallend veel plaatsen op deze lijn hebben een relatie met Michaël, één van de aartsengelen. Zo loopt de lijn langs Mont Saint-Michel in Normandië, de Michaëlskerk in Oosterland en dus Archangelsk (= aartsengelstad), waar zich een klooster bevond gewijd aan Michaël. In Nederland loopt deze lijn onder andere langs verschillende plekken die lokaal als ‘bijzonder’ bekend staan: Keinse bij Schagen en Wijnaldum in Fryslân. De lijn passeert ook Harlingen, waar Michaël de patroonheilige is. Hoe je er ook over denkt, bijzonder is het zeker!
Locatie
Toegang en Bereikbaarheid
Oosterland is te bereiken door vanaf de A7 afslag 14 (Den Oever) te nemen. Volg vanaf daar de borden Den Helder, totdat Oosterland op de borden verschijnt. Vanuit de richting Den Helder is het makkelijker de N99 te volgen tot Oosterland. De kerk staat midden in het dorpje, en er zijn wat parkeerplaatsen ten zuidwesten van de kerk.
Het kerkhof is vrij toegankelijk, de kerk is geopend op zaterdag en zondag van 13:30 tot 16:30. In de zomermaanden ook door de week op dezelfde tijden. Maandag is de kerk gesloten.
In de omgeving
- Het buurtschapje Stroe ligt in de buurt van Oosterland. Stroe wordt wel het oudste dorpje van Wieringen genoemd en tot 1878 stond er een kerk. Het sfeervolle, verstilde kerkhofje bestaat nog en is te bezoeken. Van de kerk resteren alleen nog wat verspreide bakstenen en dakleien.
- • Even een wandeling over de waddendijk om een frisse neus te halen? Het uitzicht over het drooggevallen wad met zijn vele vogels is schitterend. Op de horizon verschijnen de contouren van het Texelse heuvellandschap. Leuk om te combineren met een bezoekje aan de vissershaven van Den Oever.
Eten en drinken
In restaurant De Zingende Wielen, aan de N99 vlakbij de afslag naar Oosterland, staat dagelijks de koffie klaar.
Meer informatie
