De avond is al een tijdje gevallen over de donkere bossen van de Veluwe. Alleen het zachte geklater van het beekje doorbreekt de grote stilte. Plotseling verschijnt er een lichtje aan het einde van de oprijlaan. Tussen de nevelwolken rent een ineengedoken gestalte met een lamp naar het kasteel toe en klopt op de zware deur…
Een stukje uit de legende van de Zwarte Vrouw van Staverden. Een legende die zich afspeelt op de locatie van, officieel, de kleinste stad van Nederland. Een bezoek aan een bijzonder stukje Veluwe, het landgoed Staverden met kasteel.
Kleinste stad
Als je aan iemand vraagt wat de kleinste stad van Nederland is, hoor je vaak dezelfde antwoorden. Bronkhorst, want die maken er reclame voor. Of Sloten in Friesland. Zeeuwen noemen vaak Sint Anna ter Muiden. Maar de kleinste stad van Nederland ligt midden op de Veluwe: Staverden, in de gemeente Ermelo.
Staverden kreeg al stadsrechten in 1298. Het plan was hier een grote stad te ontwikkelen, zo’n 10 kilometer ten zuidoosten van Harderwijk. Maar zover kwam het nooit. Staverden bleef eeuwenlang een klein buurtschap en is dat nog steeds.
Staverden heeft dan ook niet het karakter van een stad. Er staan wat verspreide huisjes, een grote loods, het kasteel en een watermolen. Je vindt er geen stadswallen, vestingwerken of grote kerken. Maar Staverden heeft ècht stadsrechten en qua inwoners is het officieel Nederland’s kleinste stad: er wonen 40 mensen (2005) tegen 50 in Sint Anna ter Muiden en 130 in Bronkhorst.
Het kasteel
Al in 1290 verscheen er een kasteel in Staverden. Het werd gebouwd door graaf Reinoud I, die later voor Staverden de stadsrechten ontving van de Duitse koning Rudolf. De zoon van Reinoud, Reinoud II, bouwde het oorspronkelijke kasteel uit tot een burcht met een slotgracht en een ommuurde tuin.
Als woonplaats voor de graven en hertogen van Gelre heeft het kasteel nooit gediend, maar ze kwamen er wel regelmatig. Het werd voornamelijk gebruikt als jachtslot. Vanaf 1400 woonden er leenmannen op het kasteel, die de gang van zaken bewaakten als de graaf er niet was.
Het huidige kasteel is het vierde kasteel op deze locatie. Het werd in 1905 gebouwd ter vervanging van een ouder huis uit de 18e eeuw. De stijl van het gebouw is Jugendstil.
De laatste privé-eigenaar van het kasteel was Frederik s’Jacob, een oud-burgemeester van Rotterdam. Zijn erfgenamen verkochten het landhuis in 1963 aan de huidige eigenaar, het Geldersch Landschap.
In de periode 1999-2007 is het kasteel en het landgoed gerestaureerd en in oude stijl hersteld.
De legende
Op Staverden vertelt men de legende van de Zwarte Vrouw. De legende vertelt het verhaal van Leonora van Barchem. Leonora was een jonge vrouw van adellijke afkomst en woonde op kasteel de Wildenborch bij Vorden. Zij wilde graag trouwen met Herman, haar grote liefde, maar haar ouders waren tegen. Zij wilden dat zij zou trouwen met Zweder van Wisch, een wreed roofridder die meer uit was op de bezittingen van Leonora dan dat hij liefde voelde voor haar.
Leonora stelde het verplichte huwelijk zo lang mogelijk uit, tot grote irritatie van Zweder die zijn rechterhand Diebold op de Wildeborch afstuurde. Diebold voerde een waar beleg, en hoewel de ridders van Leonora zich moedig verdedigden raakt het voedsel langzaam op.
Op het moment dat Leonora op het punt stond zich over te geven, hoorde zij plotseling buiten de muren van de burcht een groot lawaai. Door de poorten van het kasteel gingen open en een ruiter in harnas kwam de binnenplaats oprijden. Leonora, vast overtuigd dat het Zweder was die zijn overwinning kwam opeisen, knielde op de grond en smeekte dat haar mannen in leven zouden blijven. Groot was haar verrassing toen de ruiter zijn vizier opensloeg en zij in de donkere ogen van haar grote liefde Herman keek. Hij had de mannen van Zweder verslagen en redde Leonora.
Zo snel als mogelijk was trouwden Leonora en Herman met elkaar. De plechtigheid was voor adellijke begrippen nogal sober: de burcht was door het beleg zwaar beschadigd en de voedselvoorraad was op. Maar zij waren gelukkig met z'n tweeën.
Op een dag, een paar jaar later, ging Herman uit jagen. Hij kuste Leonora, zei vòòr het eten thuis te komen, besteeg zijn paard en draafde door de poorten naar buiten. Maar Herman was niet thuis voor het eten. En uren later ook nog niet. Leonora was wanhopig en vreesde voor het ergste…
Midden in de nacht verschenen er fakkels in het bos. Tussen de bomen kwamen ruiters onder leiding van Zweder de binnenplaats van het kasteel oprijden. Herman was aangevallen door Zweder's mannen en doorboord met een speer. Nu was hij stervende, sprak bij de aanblik van Leonora nog éénmaal haar naam en stierf toen in haar armen.
Leonora ontvluchtte wanhopig het kasteel op de vlucht voor Zweder. Ongelukkig zwierf zij dagenlang over de Veluwe op zoek naar een schuilplaats. Doodop vond zij uiteindelijk de burcht bij Staverden, waar zij een veilig heenkomen hoopt te vinden. Op Staverden woonde Eleonora van Engeland, haar stiefmoeder. Hoewel zij met liefde werd opgevangen, is Leonora nooit meer over het verlies van Herman heen gekomen. Eenzaam stierf zij op kasteel Staverden. Ze werd op het landgoed begraven.
Sinds haar dood schijnt Leonora nog regelmatig rond te dolen op landgoed Staverden. Lokaal staat zij bekend als de ‘Zwarte Vrouw’. ’s Nachts kan men haar horen huilen, vol van verdriet over het verlies van haar grote liefde. Volgens de Staverdenaren is het niet raadzaam om na 12 uur ’s nachts de kasteeltuin te betreden…
Deze legende kent aardig wat historische basis. Leonora heeft echt bestaan, en ook haar pleegmoeder Eleonora van Engeland is een historische figuur. Zij was de dochter van de Engelse koning Edward II en was getrouwd met Reinoud II van Gelre. Reinoud had het huis van Staverden uitgebouwd tot een grote burcht, zoals we eerder al gelezen hebben. Hij zal er dus ook wel regelmatig geweest zijn.
Ook Zweder komt voor in oude documenten. In 1372 wordt hij (‘Sweder Rodebaert van Wisch’) genoemd als eigenaar van de Wildenborch. Als het verhaal klopt heeft hij na Leonora’s vlucht de burcht dus in eigendom genomen, zoals hij altijd al van plan was. Tot in de 16e eeuw is de burcht in handen gebleven van de familie Van Wisch.
Wie Herman was, en waarom de ouders van Leonora zo graag wilden dat zij met Zweder zou huwen is niet duidelijk.
Achter kasteel Staverden ligt een klein eilandje met een zuil er op. Dit eilandje wordt ‘Leonora’s Pol’ genoemd en op de zuil staat ‘Leonora 1353’. Volgens het verhaal is Leonora na haar verdrietige dood hier begraven.
Witte pauwen
Kasteel Staverden is bekend om zijn witte pauwen. De bijnaam van het kasteel is dan ook ‘de pauwenburcht’. Deze pauwen, een kweekras van de bekende blauwe pauw, leverden vroeger de veren die de graven en hertogen van Gelre op hun helm zetten ter versiering. Nog steeds worden er pauwen gehouden. De grote, witte veren worden nu aangeboden aan de commissaris van de koningin in Gelderland.
De beek
Dwars door het landgoed stroomt de Leuvenumse of Hierdense Beek, die hier plaatselijk Staverdense Beek heet. Deze beek heeft een natuurlijke oorsprong en voert water af van de Veluwse stuwwallen dat niet door de dichte Veluwebodem kan wegzakken. De beek begint in de buurt van het Uddelermeer bij Uddel en stroomt via Staverden tot even voorbij Leuvenum. Vroeger verdween de beek daar omdat het water daar wel in de zandbodem kon wegzakken. Tegenwoordig is de beek kustmatig verder gegraven en mondt hij uit in het Veluwemeer.
Het beekdal vormt een brede, diepe scheiding in de Veluwe, met aan de ene kant de stuwwal van Garderen en aan de andere zijde de oostelijke Veluwe. Veel dorpen in de regio liggen op de hellingen van het beekdal, zoals Garderen, Speuld, Elspeet en Uddel. Blijkbaar was de grens tussen het vochtige beekdal en de zandige stuwwallen een aantrekkelijke woonplaats voor de mensen in de omgeving.
Locatie
Toegang en Bereikbaarheid
Het landgoed is uitstekend te bereiken vanaf de N302 of de N310. Volg vanaf de A28 afslag 13 richting [] of vanaf de A1 afslag 18 richting Harderwijk. Staverden verschijnt vanzelf op de wegwijzers. Het landgoed heeft een grote, gratis parkeergelegenheid.
Wanneer
De Veluwse bossen zijn in elk jaargetijde prachtig. In het weekend kan het druk zijn op het landgoed en de omgeving. Het bezoekerscentrum is op zondag gesloten, en in de wintermaanden alleen op zaterdag open. In de zomermaanden kun je voor een lunch, diner of kopje koffie terecht in de theeschenkerij.
Tips
- Het is leuk om de watermolen in de Leuvenumse Beek eens goed te bekijken. Tot 1924 stond hier een watermolen waarmee graan werd gemalen. In 1989 is er opnieuw een waterrad geplaatst, nu wekt hij elektriciteit op.
- Wandel één van de routes die over het landgoed zijn uitgezet. Ze voeren langs afwisselende bossen en velden die in de omgeving van het landgoed liggen. Ook kruis je regelmatig de Leuvenumse Beek en zijn ‘zijbeken’.
In de omgeving
Wandel eens over de uitgestrekte Ermelosche Heide. Er is daar een schaapskudde en je vindt er verschillende grafheuvels. Ook zijn er resten te vinden van een Romeins marskamp, dat er omstreeks het jaar 170 is aangelegd. Vanwege de grote hoogteverschillen heeft de Ermelosche Heide prachtige vergezichten.
Eten en drinken
De theeschenkerij op het landgoed is in de zomermaanden geopend van woensdag tot en met vrijdag vanaf 12.00 uur en zaterdag en zondag vanaf 10.00 uur. Je kunt er terecht een lunch of diner, maar ook voor high tea of een goedgevulde mand voor een picknick op het landgoed. Voor die laatste twee wordt het op prijs gesteld als ze van te voren gereserveerd worden, dan staat het alvast klaar! Telefoon 0577-407543.
Verblijf in de omgeving
Meer informatie
